حال خواننده را دریاب! توسعه دامنه مشاوره خوانندگان بر اساس تجربه‌های عاطفی خوانندگان
سکینه قاسم‌پور۱کارشناس دفتر برنامه‌ریزی نهاد کتابخانه‌های عمومی کشور، دانشجوی دکتری علم اطلاعات و دانش‌شناسی دانشگاه الزهرا (س).
فصلنامه مطالعات خواندن، دوره ۱، شماره ۳، بهار ۱۳۹۹
[… متداول‌ترین و درعین‌حال پیچیده‌ترین مسئله‌ای که معمولاً هر کتابدار کتابخانه عمومی با آن روبرو می‌شود این است که خواننده از او می‌خواهد یک کتاب داستانی «خوب» برای خواندن به وی پیشنهاد دهد. خوب بودن یک مفهوم کاملاً ذهنی است و پاسخ‌گویی به این سؤال با استفاده از ابزارهای سنتی بازیابی بسیار دشوار است و همین امر است که این مسئله را پیچیده می‌کند. در حقیقت مفهوم خوب بودن بیش از هر چیزی به خود فرد و دیدگاه در حال تغییر او بستگی دارد. رمانی که امروز یک نفر خوب می‌پندارد ممکن است فردا برای او چندان لذت‌بخش نباشد، ولی در آینده شاید دوباره برای او جذابیت پیدا کند. به‌عبارت‌دیگر برای کسی که به دنبال یک کتاب داستانی خوب می‌گردد، خوب بودن تنها با نیازهای وی در آن لحظه معنا پیدا می‌کند؛ بنابراین بزرگ‌ترین چالش مشاوره خوانندگان این است که کتاب درست را در زمان درست در اختیار خواننده مناسب قرار دهد.
حال‌وهوای خواننده و نقش آن در ارائه خدمات مشاوره خوانندگان
کتابدارانی که خدمات مشاوره خوانندگان ارائه می‌دهند از تفاوت‌های فردی خوانندگان با یکدیگر آگاه هستند و می‌دانند که نمی‌توان از یک پاسخ یکسان برای همه استفاده کرد. کتابدار برای پاسخ به این سؤال خواننده که «آیا می‌توانید یک کتاب خوب برای خواندن پیشنهاد دهید؟»، روی تجربه‌های قبلی خواننده تمرکز می‌کند و عناصری را که وی قبلاً به آنها علاقه نشان داده استخراج می‌کند تا بتوانند کتابی مشابه با آنچه قبلاً خوانده را به وی پیشنهاد دهد. چنین رویکردی برگرفته از نظریه ساریکس۲Saricks (۲۰۰۵) درباره خدمات مشاوره خوانندگان است. اصطلاح «کشش» برای اولین بار توسط ساریکس برای اشاره به آن دسته از ویژگی‌های کتاب به کار رفت که منجر به لذت خواننده می‌شدند. به گفته ساریکس کشش ترکیبی از ضرباهنگ۳pace، شخصیت‌پردازی۴Characterization، خط داستان۵Story line، لحن۶tone و سبک۷Style است و کتابدار مشاور خوانندگان با شناسایی این ویژگی‌ها و با تأکید بر پس‌زمینه و تجربیاتی که خواننده از کتاب‌ها دارد، طیفی از عناوین را به وی پیشنهاد می‌دهد.
باوجودی که نظرات ساریکس اساس مشاوره خوانندگان را تشکیل می‌دهند و تأثیر فراوان و طولانی‌مدتی بر تکنیک‌های اولیه مشاوره خوانندگان داشته است، دیدگاه او از کشش به وضعیت خواننده و نیازهای وی اشاره‌ای ندارد و همان‌طور که بیرد۸Beard و تای‌بیرد۹Thi-Beard (۲۰۰۸) نیز بیان کرده‌اند شاید یکی از نقاط ضعف مشاوره خوانندگان همین باشد که به‌جای تأکید بر خواننده، بیش‌ازحد به ویژگی‌های خود کتاب تمرکز کرده است. شاید بتوان گفت حلقه گم‌شده برای فهم مشاوره خوانندگان، نه توجه به ویژگی‌های کتاب بلکه تمرکز بر خلقیات۱۰mood یا حال‌وهوای خوانندگان است؛ اینکه خواننده در حال حاضر حس‌وحال خواندن چه چیزی را دارد؟
مفهوم خلق، روحیه یا حال‌وهوا به‌صورت گسترده‌ای در رشته روانشناسی و تخصصی‌تر در روانشناسی شناختی و اجتماعی بررسی شده است. در یک تعریف، خلق یک وضعیت ذهنی است که به حال‌وهوای درونی فرد برمی‌گردد و درک و نگرش فرد را نسبت به محیط اطراف عمیقاً تحت تأثیر قرار می‌دهد. خلق، عمدتاً بر شناخت تأثیر می‌گذارد و آنچه را که فرد درباره‌اش فکر می‌کند هدایت می‌کند. صفاتی نظیر افسرده، مأیوس، ناامید، مضطرب، خشمگین و سرخوش ازجمله صفاتی هستند که برای توصیف خلق به کار می‌روند.
مطالعات نشان می‌دهد زمانی که هدف خوانندگان تفریح و لذت بردن از خواندن است، بیشتر متناسب با خلق و حال‌وهوای خود در آن لحظه به دنبال کتاب می‌گردند (راس۱۱Ross، ۲۰۰۱). در مواقعی که خوانندگان درگیری ذهنی دارند یا زیر فشار و استرس هستند و نیاز به آرامش، اطمینان و تائید دارند، کتاب‌های موردعلاقه خود را مجدداً بازخوانی می‌کنند یا سراغ نویسنده‌هایی می‌روند که می‌شناسند. ولی زمانی که فشار و استرس کمتری دارند ممکن است بخواهند خود را با کتابی جدید و غیرقابل‌پیش‌بینی سرگرم کنند یا سراغ آثاری از نویسندگان جدید بروند، بنابراین انتخاب کتاب داستانی تحت تأثیر حال‌وهوای خواننده قرار دارد و توجه به آن برای ارائه خدمات مشاوره خوانندگان ضرورت دارد.
تطابق بین حال‌وهوای خواننده و منابع داستانی
کتابداران و ابزارهایی که آنها برای ارائه خدمات مشاوره خوانندگان استفاده می‌کنند، معمولاً کتاب‌ها را بر اساس نویسنده، ژانر، مکان و زمان، شخصیت‌ها و یا ویژگی‌هایی نظیر جوایزی که یک اثر کسب کرده دسته‌بندی می‌کنند. باوجودی که این دسته‌بندی‌ها در تعیین دلیل جذابیت برخی کتاب‌ها برای برخی خوانندگان نقش مهمی ایفا می‌کنند و با کمک این عناصر کتابداران می‌توانند تا حدودی به خواننده در انتخاب کتاب مناسب کمک کنند، ولی همان‌طور که اشاره شد احساسات و حال‌وهوای خواننده نیز در انتخاب وی تأثیر دارد و لازم است که کتابداران به این مسئله توجه بیشتری نشان دهند.
برای این منظور لازم است کتابداری که خدمات مشاوره خوانندگان ارائه می‌دهد قبل از آغاز گفتگو با جمله‌ای نظیر «در مورد آخرین کتابی که خواندی و از آن لذت بردی بگو!»، با سؤال‌هایی نظیر «امروز حالت چطور است؟» یا «حس‌وحال خواندن چه جور کتابی را داری؟» مکالمه با خواننده را شروع کند. پرسش از کتاب‌هایی که قبلاً خوانده شده ممکن است برای خواننده‌ای که تجربه‌ای لذت‌بخش از خواندن کتابی داشته و درصدد تکرار آن تجربه است مناسب باشد، ولی برای نوجوانی که بزرگ شده و سلیقه خواندن وی در حال حرکت به مرحله جدیدی است یا خواننده‌ای که می‌خواهد احساس متفاوتی تجربه کند، باعث ایجاد مشکل خواهد شد.
قدم بعدی در تطبیق منابع داستانی با حال‌وهوای خواننده، توجه به تجربه‌های عاطفی۱۲Emotional experience خواننده است که به پاسخ عاطفی خواننده در خصوص محتوای کتاب مربوط می‌شود و با آنچه لحن نامیده می‌شود و توسط ساریکس به‌عنوان یکی از عناصر کشش مورد تأکید قرار گرفته تفاوت دارد. درواقع لحن یکی از عناصر کلیدی داستان است که نویسنده بکار می‌برد تا حال‌وهوای خاصی در داستانش پدید آورد. نویسنده با بیان خنده‌دار یا گریه‌آور، جدی یا طنزآمیز خود درصدد انتقال احساساتی خاص به خواننده است. بااین‌وجود، این احساسات لزوماً با آنچه خواننده هنگام خواندن کتاب تجربه می‌کند یکسان نیست. به‌عبارت‌دیگر لحن به محتوای کتاب مربوط می‌شود ولی تجربه عاطفی، واکنش احساسی خواننده به محتوای کتاب است؛ بنابراین یک خواننده ممکن است یک کتاب را کاملاً خنده‌دار تصور کند درحالی‌که خواننده‌ای دیگر چنین احساسی نداشته باشد. لذا درک تجربه عاطفی خواننده نکته کلیدی دیگری است که توجه به آن برای کتابداری که خدمات مشاوره خوانندگان ارائه می‌دهد ضرورت دارد. مشاوران خواندن می‌توانند در مرحله بازخورد به‌جای پرسیدن سؤال‌هایی نظیر اینکه آیا کتاب را دوست داشته یا نه، روی کشف تجربه‌های عاطفی خواننده تمرکز کنند تا کتاب‌هایی متناسب با حال‌وهوای خواننده پیشنهاد دهند.
سخن پایانی
کتابداران از استراتژی‌های مختلفی برای ارائه خدمات مشاوره خوانندگان استفاده می‌کنند. آنها در تلاش‌اند تا با کشف عناصر کشش به‌صورت نظام‌مند، کتاب‌ها را به‌گونه‌ای توصیف کنند که به خواننده در یافتن کتابی که از آن لذت می‌برد کمک کند. همان‌طور که ساریکس (۲۰۰۵) نیز اشاره کرده هر خواننده‌ای پس‌زمینه و تجربیات خاص خود را از کتاب‌ها دارد و لذا خوانندگان با یک روش شناخته‌شده تحت تأثیر کتاب قرار نمی‌گیرند. لذا ترکیب حال‌وهوای خواننده و تجربه عاطفی وی با معیارهایی که عموماً توسط مشاوران خواندن برای دسته‌بندی آثار مورد استفاده قرار می‌گیرد، می‌تواند به کتابداران کمک کند تا بتوانند کتاب درست را در زمان درست در اختیار خواننده مناسب قرار دهند و تغییراتی بنیادی در خدمات مشاوره خوانندگان ایجاد کنند.
منابع
Beard, D., & Thi-Beard, K. (2008). Rethinking the Book: New Theories for Readers’ Advisory. Reference & User Services Quarterly, ۴۷(۴), ۳۳۱-۳۳۵.
Ross, C. S. (2001). Making choices: What readers have to say about choosing books to read for pleasure in Katz, B. Readers, reading, and libraries. New York: Haworth information Press.
Saricks, Joyce G. (2005). Readers’ Advisory Service in the Public Library. 3rd ed. Chicago: American Library Association.
پاسخ دهید